Τα βαθύτερα αίτια του «φόβου» &… τρόποι αντιμετώπισης του!

Ο φόβος ανήκει στα φυσικά συναισθήματα του ανθρώπου και εμφανίζεται στα πρώτα πρώιμα χρόνια της ζωής του. Ο φόβος είναι αυτό το συναίσθημα που νιώθουμε όταν έρθουμε αντιμέτωποι με κίνδυνο που απειλεί άμεσα τη ζωή μας.

Είναι ένα συναίσθημα που ενεργοποιεί ένστικτα΄όπως αυτό της “αυτοσυντήρησης”  μας θέτει σε κατάσταση άμυνας & αυτοπροστασίας για την ατομική μας ακεραιότητα ή και των υπαρχόντων μας. Υπάρχουν φόβοι που είναι έμφυτοι- αντανακλαστικοί και άλλοι που είναι επίκτητοι.

– Έμφυτοι, είναι αυτοί που σχετίζονται, όπως είπαμε με το ένστικτο αυτοσυντήρησης, π.χ. ο φόβος που προκαλείται από ένα δυνατό θόρυβο (έκρηξης).

– Επίκτητοι, είναι αυτοί που σχετίζονται με το περιβάλλον, που μεταδόθηκαν μέσω της νουθεσίας & της διαπαιδαγώγησης από τους γονείς μας, τους φίλους μας, την κοινωνία, κ.α. όπως να φοβόμαστε τις μέλισσες.

Ο φόβος, σε κάθε περίπτωση, είναι ένας μηχανισμός προειδοποίησης ο οποίος μας βοηθάει.

Ο φόβος σε αντίθεση με τη φοβία, είναι κάτι που έχει λογική μέσα του, δηλαδή είναι η αντίδραση μας μπροστά σε κάποια πραγματική απειλή, όπως είναι ένας ξαφνικός και δυνατός θόρυβος, ή το να είμαστε μπροστά σε έναν ληστή που κραδαίνει με μαχαίρι και απειλείται η ζωή μας.

Οι Φοβίες…

από την άλλη συγκαταλέγονται στις αγχώδεις διαταραχές, εμφανίζονται συνήθως σε περιόδους έντονου άγχους και στρες και χωρίζονται από τους ειδικούς σε τρεις κατηγορίες:

είναι η έντονη ανησυχία, το άγχος και η αγωνία ενός ατόμου χωρίς να υπάρχει υπαρκτός και αληθινός κίνδυνος. Σχετίζεται με τις εμπειρίες και τα βιώματα μας (αρνητικά & τραυματικά). Η φοβία είναι μία <<δυσλειτουργία>> στον τρόπο συμπεριφοράς μας και αντίδρασης, που στις περισσότερες φορές  είναι υπερβολική σε μη υπαρκτό κίνδυνο η οποία μας προστατεύει μόνο πλασματικά (εικονικά). Το μόνο πραγματικό στην προκειμένη περίπτωση είναι η φοβία μας και όχι ο κίνδυνος που στις περισσότερες φορές αποτελεί αποκύημα της φαντασία μας αλλά κυρίως της αδικαιολόγητης ανησυχίας και ανασφάλειας μας. 

Η φοβία τυπικά ανήκει στις παθήσεις αλλά ας δοκιμάσουμε να μην την πούμε έτσι. Ας μην βάλουμε μία συγκεκριμένη ταμπέλα κι ας δούμε με τι μπορεί να σχετίζεται σε σχέση με τον ενδόμυχο συναισθηματικό μας κόσμος.

Σίγουρα δεν εμφανίστηκε τυχαία και επίσης το ότι υπάρχει αυτό το έντονο συναίσθημα δεν με χαρακτηρίζει “άρρωστο”. Αντίθετα ας δοκιμάσουμε να το δούμε σαν μία ακόμα ευκαιρία εξερεύνησης του εαυτού για να ανακαλύψουμε τυχόν συναισθηματική αστάθεια ή διαταραχή.

Η φοβία είναι η αντίδραση μας σε μη πραγματική απειλή. Στην φοβία, αυτό που νιώθουμε ως απειλή, δεν ενέχει πραγματικό κίνδυνο, μας προκαλεί όμως μεγάλη ανησυχία και σχετίζεται με τα προσωπικά μας βιώματα.

Υπάρχει για παράδειγμα η κλειστοφοβία, φοβάμαι τους μικρούς χώρους ή κλειστούς χώρους. Ίσως εκεί να νιώθω πολύ εγκλωβισμένος ή ότι θα μείνω εκεί για πάντα και δεν θα με βρει κανείς ή δε θα βρεθεί κανείς για να με σώσει, θα με εγκαταλείψουν εδώ. Αυτή η αίσθηση ίσως να σχετίζεται με κάποια αρνητική εμπειρία που είχατε, όπου μπορεί ενδεχομένως να σας έκλειναν μέσα σε ένα κλειστό μικρό δωμάτιο για τιμωρία όταν ήσασταν παιδί, ή μπορεί η φοβία να εμφανιστεί σε μία φάση της ζωής μου που νιώθετε εγκλωβισμένος & πιεσμένος από άλλα πράγματα κι η αίσθηση αυτή να σωματοποιείται ακόμα περισσότερο.

Οι φοβίες αντιμετωπίζονται πιο εύκολα με αναγνώριση της κατάστασης, με επιθυμία για αλλαγή και με προσωπική δουλειά με κάποιον ειδικό.

Παραδείγματα φοβίας…

“Αγοραφοβία”

Η βοήθεια θεωρείται απαραίτητη εφόσον η αίσθηση αυτή της αγωνίας και του φόβου εμφανίζεται σε τέτοιο βαθμό που δυσκολεύει την καθημερινότητα και τη ζωή του ατόμου. Για παράδειγμα αν φοβάται τον πολύ κόσμο (αγοραφοβία) μπορεί να διστάζει να βγει έξω από το σπίτι του. Φανταστείτε πως αυτό μπορεί να επηρεάσει τη ζωή του!

Το άτομο νιώθει φόβο όταν βρίσκεται σε μέρη από όπου δεν υπάρχει έξοδος διαφυγής ή εύκολα εμπλέκεται σε καταστάσεις στις οποίες δυσκολεύεται να απεμπλακεί ή φοβάται ότι δεν θα βρει βοήθεια. Έτσι, λόγω του εξαιρετικά έντονου άγχους που βιώνει, αποφεύγει να βρεθεί σε τέτοιου είδους δυσχερείς συνθήκες, όπως σε πολυσύχναστους εμπορικούς δρόμους, σε πολυκαταστήματα, στο σινεμά ή στα μέσα μαζικής μεταφοράς. Η αγοραφοβία συνοδεύεται συχνά από κρίση πανικού (επεισόδιο πολύ έντονου άγχους).

Πρόκειται για την πιο συνηθισμένη φοβία, η οποία αφορά κατά βάση γυναίκες. Μπορεί να εμφανιστεί αιφνίδια ή να εγκατασταθεί σταδιακά, ενώ η κορύφωσή της παρουσιάζεται συνήθως στην αρχή της ενήλικης ζωής. Πρόκειται για «ύπουλη» διαταραχή, αφού μπορεί να ατονήσει για ένα διάστημα και να κάνει την εμφάνισή της μετά από καιρό. 

“Κοινωνική φοβία”

Κατάσταση κατά την οποία ένας άνθρωπος φοβάται να εμπλακεί στην ενεργό κοινωνική δράση (κοινωνιο-παθητικότητα) & παρουσιάζει αντικοινωνική συμπεριφορά ή κοινωνική δυσπροσαρμοστία.

Συγκεκριμένα, σε συνθήκες που χρειάζεται να κάνει μια απλή συνήθως δραστηριότητα μπροστά σε άλλους, όπως το να φάει, να μιλήσει με κάποιον στα πλαίσια κοινωνικής συναναστροφής ή να δώσει συνέντευξη για δουλειά.

Αγχώνεται ότι θα κάνει κάποιο λάθος και οι υπόλοιποι θα τον επικρίνουν ή θα τον αποδοκιμάσουν, πως θα αισθανθεί αμηχανία… θα γίνει ρεζίλι. Ορισμένοι άνθρωποι με κοινωνική φοβία αδυνατούν ακόμα και να πάνε στη δουλειά τους ή να έχουν κοινωνικές επαφές. 

Ο φόβος μας είναι χρήσιμος τις περισσότερες φορές. Μας προειδοποιεί και μας προστατεύει. Αν νιώθουμε όμως ότι ο φόβος μας είναι υπερβολικός και μας δυσκολεύει τη ζωή- είτε είναι φοβία είτε όχι- τότε καλό είναι να ζητήσουμε βοήθεια από κάποιον ειδικό.

“Ειδικές φοβίες”

Σε αυτή την κατηγορία εντάσσονται έντονοι και παράλογοι φόβοι για ένα συγκεκριμένο ερέθισμα ή μια περίσταση, οι οποίοι διαρκούν στο χρόνο. Μερικές ειδικές φοβίες είναι οι φοβίες για:

• Τα κλειστά μέρη (κλειστοφοβία), π.χ. το ασανσέρ, το αεροπλάνο, το θέατρο, το τούνελ κλπ

• Τα ζώα, π.χ. τις αράχνες,  τα σκυλιά, 

• Το αίμα και τις ενέσεις.

• Το ύψος (υψοφοβία).

• Το θάνατο.

Στις φοβίες υπάγονται και οι φοβίες της μόδας…!

Παραδείγματος χάριν, λέμε σήμερα«Δεν μπορώ να πάω πουθενά χωρίς το κινητό μου», «Δεν το απενεργοποιώ ποτέ, γιατί παθαίνω πανικό στη σκέψη ότι δεν μπορώ να επικοινωνήσω με τους δικούς μου ανθρώπους». Αυτές είναι μερικές σκέψεις όσων πάσχουν από φοβία έλλειψης ή και αποστέρησης κινητού τηλεφώνου, που τελευταία φαίνεται να λαμβάνει διαστάσεις μάστιγας.

Ανάλογης έντασης ήταν και τα φαινόμενα όσων διακατέχονταν από αισθήματα υπερβολικού φόβου λόγω της εκάστοτε “νέας γρίπης”. Και ξετυλίγεται έτσι το γαϊτανάκι του φαύλου κύκλου του παραλογισμού και της παράνοιας. Ορισμένοι δεν μπορούσαν ούτε να βγουν από το σπίτι τους εξαιτίας της αδυναμίας τους να διαχειριστούν τα δυσάρεστα συναισθήματα που τους προκαλούσε η κατάσταση. Τέτοιου είδους φοβίες, οι οποίες δημιουργούνται και ανατροφοδοτούνται συνεχώς, αν και δεν εντάσσονται -τουλάχιστον ακόμα- σε κάποιο διαγνωστικό εγχειρίδιο, μπορούν να αντιμετωπιστούν  από τους ειδικούς.

Αντιμετωπίστε τις φοβίες…

 Το ζήτημα είναι να συνειδητοποιήσει το ίδιο το άτομο ότι αν και ο φόβος του είναι ευνόητος και_ υπό συνθήκες που περιγράψαμε πιο πάνω φυσιολογικός_ παρ’ όλα αυτά έχει καταστεί τόσο έντονος και υπερβολικός που καταντά πλέον δυσλειτουργικός και εμπόδιο για την καθημερινότητά του.

Μόλις το παραδεχτεί, είναι σε θέση να ζητήσει βοήθεια από έναν ειδικό. Συνήθως, οι φοβίες ελέγχονται και τα άτομα δεν αντιμετωπίζουν προβλήματα στην καθημερινότητά τους.

“Ζήτα βοήθεια”
 

Μια παγιωμένη φοβική κατάσταση αντιμετωπίζεται με τη βοήθεια ειδικού. Όταν, όμως, η φοβία δεν έχει προλάβει να εξελιχθεί και δεν επηρεάζει την καθημερινότητα του ατόμου, τότε υπάρχουν αρκετοί απλοί τρόποι να ανακόψουμε την πορεία της, όπως μέσω κατάλληλης για την αντιμετώπιση της φοβίας γνωσιακή συμπεριφορική θεραπεία.

Πρόκειται για βραχείας διάρκειας θεραπεία (διαρκεί γύρω στους 6 μήνες), η οποία επικεντρώνεται στο παρόν πρόβλημα του ατόμου και πραγματοποιείται από εξειδικευμένο ψυχοθεραπευτή. Αφού δημιουργηθεί η κατάλληλη σχέση συνεργασίας μεταξύ θεραπευτή και θεραπευομένου (αφού αναπτυχθεί, δηλαδή, μεταξύ τους εμπιστοσύνη και αμοιβαίος σεβασμός), ο θεραπευόμενος καλείται να παρατηρήσει τον εαυτό του την ώρα που φοβάται. Τι είναι αυτό που φοβάται, πώς νιώθει, τι συμβαίνει στο σώμα του, πώς συμπεριφέρεται, τι αποφεύγει; Το άτομο, δηλαδή, παρατηρεί τον εαυτό του σε διαφορετικά επίπεδα, τα οποία οι ειδικοί ονομάζουν τα «4 Σ»: Σκέψη, Συναίσθημα, Σώμα, Συμπεριφορά.

Στη συνέχεια, συζητά τις σκέψεις του, μαθαίνει τεχνικές χαλάρωσης και τελικά φτάνει στο σημείο να εκτεθεί στο φόβο του και εκτός συνεδρίας. Η ψυχαναλυτική ψυχοθεραπεία είναι, επίσης, χρήσιμη. Η βασική της διαφορά με τη γνωσιακή συμπεριφορική είναι ότι πρόκειται για μια πολύ πιο μακροπρόθεσμη θεραπεία, η οποία δεν επικεντρώνεται μόνο στη φοβία, αλλά προσπαθεί μέσα από μια αναλυτική προσέγγιση να αντιμετωπίσει μεταξύ άλλων και τη συγκεκριμένη φοβία.

Φαρμακευτική αγωγή (ηρεμιστικά, αγχολυτικά ή αντικαταθλιπτικά) δίνεται από ψυχίατρο μόνο σε περιπτώσεις που η φοβία συνοδεύεται από κρίσεις πανικού ή που τα συμπτώματα καθιστούν την καθημερινότητα ιδιαίτερα δύσκολη (π.χ. μια αγοραφοβία που καθηλώνει το άτομο στο σπίτι του). Η λήψη φαρμάκων γίνεται για μικρό χρονικό διάστημα και συνήθως συνοδεύεται με μία από τις παραπάνω θεραπείες.

“Επίγνωση του προβλήματος”

Στρέψτε το βλέμμα στον εαυτό σας. Παρατηρήστε τι είναι αυτό που σας συμβαίνει, τι φοβάστε, τι νιώθετε, πώς επιδρούν οι φοβικές σκέψεις στο σώμα και τη συμπεριφορά σας. Το ζήτημα είναι να καταλάβετε ότι δεν έχει νόημα να αποφεύγετε μια κατάσταση και να καταβάλλετε κάθε δυνατή προσπάθεια να πείσετε τον εαυτό σας ότι τελικά δεν είναι τόσο πιθανό να σας συμβεί κάτι κακό. Προσπαθήστε να συνειδητοποιήσετε ότι δεν είναι βάσιμος ο φόβος σας μέσα από λογικά επιχειρήματα, αποδείξεις και μια πιο ώριμη και αναλυτική σκέψη.

“χαλάρωσε”

Οι τεχνικές χαλάρωσης θα σας βοηθήσουν να μάθετε να αντιμετωπίζετε τα συμπτώματα του φόβου. Καθίστε αναπαυτικά, κλείστε τα μάτια και πάρτε μερικές ανάσες. Ξεκινήστε χαλαρώνοντας τους μυς των ποδιών. Μετρήστε μέχρι το δέκα και απολαύστε την αίσθηση απαλλαγής από την ένταση. Κάντε το ίδιο χαλαρώνοντας τους μηρούς, τους κοιλιακούς, το στέρνο, τους ώμους, το πρόσωπο.

“Imagine”

Πριν αντιμετωπίσετε το φόβο σας, προετοιμαστείτε: Αν νιώθετε άβολα π.χ. στα πολυκαταστήματα, την επόμενη φορά που θα πάτε σημειώστε όσα φοβάστε ότι μπορεί να σας συμβούν εκεί και προσπαθήστε να αποβάλλετε ή και να απωθήσετε τις σκέψεις αυτές. Η τεχνική της «νοερής εικονοπλασίας» είναι επίσης βοηθητική.

Φανταστείτε τον εαυτό σας χαλαρό σε ένα ευχάριστο & ήρεμο μέρος, για να δημιουργήσετε χαρούμενες εικόνες & θετικές  σκέψεις.

“Πολέμησε το φόβο σου”

Ορισμένα πράγματα ή συνήθειες μπορεί να σας βοηθούν να νιώθετε πιο άνετα όταν βρίσκεστε αντιμέτωποι με το φόβο σας, όπως π.χ. το να πάρετε μαζί σας ένα φίλο σε μέρη που σας προκαλούν φόβο. Στην πραγματικότητα, όμως, το μόνο που πετυχαίνετε είναι να διαιωνίζετε την κατάσταση.

 Τα συμπτώματα που θα σας κινητοποιήσουν για να αντιμετωπίστε τον φόβο σας… 

 Πώς θα καταλάβω ότι έχω όντως μια φοβία; Ποια είναι τα συμπτώματα;

• Επίμονος, υπερβολικός ή παράλογος φόβος. Το άτομο παραδέχεται ότι ο φόβος του είναι υπερβολικός, αλλά δεν μπορεί να τον αντιμετωπίσει.

• Το άτομο αποφεύγει με κάθε τρόπο το αντικείμενο της φοβίας του, φανερά («Δεν θέλω να μπω στο αεροπλάνο») ή κρυφά («Προτιμώ να πάω στον κινηματογράφο με κάποιον, να κάθομαι στην εξωτερική θέση κλπ.»).

• Η έκθεση του ατόμου στο ερέθισμα που προκαλεί φόβο μπορεί να πυροδοτήσει κρίση πανικού, αγωνία, παράλογη και αδικαιολόγητη ανησυχία ή και υπερένταση.

• Η διάρκεια των συμπτωμάτων στα παιδιά και στους εφήβους αγγίζει τους 6 μήνες.

Εν κατακλείδι…

Κάνοντας πως δεν υπάρχει ο φόβος ή κοιτάζοντας αλλού, είναι πολύ πιθανό να περιορίσουμε τον εαυτό μας από κάποια πράγματα, να στερηθούμε στιγμές, να χάσουμε απολαύσεις. Ίσως ο φόβος μας & οι φοβίες μας να είναι τόσο έντονοι και τόσο καλυμμένοι, που να εκφράζονται σαν μόνιμο άγχος, αποτρέποντας μας από το να δοκιμάσουμε πράγματα που σε άλλη περίπτωση θα μας έδιναν χαρά και θα αποτελούσαν πηγή ευτυχίας.

Και να θυμάστε ότι…

Τίποτε στη ζωή δεν είναι για να το φοβόμαστε, αλλά για να το κατανοήσουμε.

Της επιστημονικής ομάδας του kontasou.com