Πως πρέπει να αντιμετωπίζεις το άγχος;

Ποιος δεν γνωρίζει εκείνο το παράξενο αίσθημα που μας καταλαμβάνει όταν δεν ξέρουμε πώς να χειριστούμε μία κατάσταση; Το άγχος ή στρες είναι μία άμεση ψυχοσωματική απάντηση όταν ερχόμαστε αντιμέτωποι με δύσκολες καταστάσεις όπως η απώλεια της δουλειάς, ένας χωρισμός, οι οικογενειακές συγκρούσεις, η επίπονη και άχαρη διαδικασία των εξετάσεων.

• Ο κατάλογος των στρεσσογόνων καταστάσεων μπορεί να είναι πολύ μακρύς. Τι είναι όμως ακριβώς το στρες;

Το στρες μπορεί να οριστεί ως μία σύνθετη κατάσταση που βιώνεται ως απειλητική ως προς την ομοιόσταση, δηλαδή την ισορροπία του οργανισμού, η οποία προσπαθεί να αποκατασταθεί ενεργοποιώντας ένα σύνολο σωματικών και ψυχικών ενεργημάτων που συνιστούν ισάριθμες απόπειρες απάντησης στην στρεσσογόνα απειλητική κατάσταση.  

Πρέπει στο σημείο αυτό να κάνουμε δύο πολύ σημαντικές διακρίσεις:

η πρώτη αφορά τη διάρκεια του στρες (εδώ πραγματευόμαστε το στρες από την σκοπιά του χρόνου), η δεύτερη αφορά τις ιδιαίτερες μορφές με τις οποίες εκδηλώνεται το στρες (εδώ πραγματευόμαστε το στρες από την σκοπιά των συμπτωμάτων ή της φαινομενολογίας του).

Ας ξεκινήσουμε από την πρώτη…

το στρες μπορεί να είναι μικρής ή μεγάλης διάρκειας. Το στρες μικρής διάρκειας δεν είναι τις περισσότερες φορές βλαβερό για εμάς. Τείνει μάλιστα να δημιουργεί νέες εγκεφαλικές διασυνδέσεις και να ενεργοποιεί ψυχικούς μηχανισμούς, έτσι ώστε αν βρεθούμε σε παρόμοιες καταστάσεις στο μέλλον να είμαστε σε θέση να τις αντιμετωπίσουμε άμεσα και αποτελεσματικά.

Δημιουργούνται επιπροσθέτως θετικά συναισθήματα χαράς και ικανοποίησης κάθε φορά που αντιμετωπίζουμε με επιτυχία ανάλογες στρεσσογόνες καταστάσεις.

Το στρες μικρής διάρκειας μας μαθαίνει να «ακούμε» το σώμα μας και να εκπληρώνουμε, όσο αυτό είναι δυνατό, τις επιθυμίες του. Το στρες μικρής διάρκειας εμπλουτίζει έτσι τον τρόπο με τον οποίο το σώμα μας συσχετίζεται τόσο με τον εαυτό του όσο και με τα περιβάλλοντα σώματα, αναπτύσσοντας νέες και πιο πρόσφορες οδούς συλλογικής επικοινωνίας και αλληλεπίδρασης.

Ας εξετάσουμε τώρα το στρες μεγάλης διάρκειας…

Η παράταση της παραμονής μας σε μία στρεσσογόνα κατάσταση οδηγεί στην παραγωγή κορτιζόλης, η οποία επηρεάζει όλα μας τα όργανα και η υπερπαραγωγή της μπορεί, στην περίπτωση του παρατεινόμενου στρες, να είναι καταστροφική συνολικά για τον οργανισμό.

Γνωρίζουμε άλλωστε, από σχετικές ιατρικές μελέτες, τις πολύ βλαπτικές επιδράσεις του μακροχρόνιου στρες σε κάθε όργανο χωριστά. Η βλάβη ξεκινά από το ίδιο το κύτταρο, δηλαδή τη βασική δομική μονάδα των οργάνων μας και επεκτείνεται στη συνέχεια σε όλο τον οργανισμό.

Ενώ στην περίπτωση του στρες μικρής διάρκειας η στρεσσογόνα κατάσταση αναγνωρίζεται ως αντιμετωπίσιμη και τα συναισθήματα κατά συνέπεια μεταβάλλονται από αρνητικά σε θετικά (ο φόβος, π.χ., γίνεται αισιοδοξία και θάρρος), στην περίπτωση του στρες μεγάλης διάρκειας η στρεσσογόνα κατάσταση θεωρείται ως μη αντιμετωπίσιμη.

Τότε είναι που ο φόβος γίνεται ανήμπορη οργή, απελπισία και απόγνωση. Η αυτοπεποίθηση μας εγκαταλείπει και το πρώτο ξάφνιασμα μετατρέπεται σε πλήρη ανικανότητα δράσης. Έτσι λοιπόν τα αποτελέσματα του στρες μεγάλης διάρκειας μπορεί να είναι εξίσου καταστροφικά για τον οργανισμό και τον ψυχισμό μας.

Ας περάσουμε τώρα στη δεύτερη διάκριση…

Το στρες (άγχος ή ανησυχία) εκδηλώνεται με δύο μορφές:

την ψυχική, που σημαίνει ανησυχητικές σκέψεις και καταστροφολογικά σενάρια. Η δεύτερη μορφή εκδήλωσης είναι η σωματική, με τα γνωστά σε όλους βιοσωματικά συμπτώματα του άγχους.

Ξαφνικά νιώθουμε την καρδιά μας να χτυπά με γοργότερους ρυθμούς, μπορούμε να νιώσουμε τον σφυγμό μέχρι και στα αυτιά μας, η πίεσή μας ανεβαίνει, οι μύες μας σφίγγονται, τα χέρια μας ιδρώνουν, η αναπνοή μας γίνεται γρήγορη και ακανόνιστη, αισθανόμαστε άσχημα και κυρίως ανήμποροι. Όταν είμαστε σε κατάσταση στρες είναι σαν να εμφανίζεται ένα τσουνάμι που έρχεται από βαθιά μέσα μας και απλώνεται παντού.

• Πώς μπορεί λοιπόν να βρεθεί μία διέξοδος σε αυτήν την αίσθηση που μοιάζει να μας κατακλύζει;

Για να το κατανοήσουμε καλύτερα, ας παρομοιάσουμε το Κεντρικό Νευρικό Σύστημα με ένα οδικό δίκτυο. Μέσα στον εγκέφαλό μας υπάρχουν άπειρα λαβυρινθώδη μονοπάτια και αυτό είναι το δίκτυο νευρωνικής επικοινωνίας, δηλαδή το πώς συνδέονται τα νευρικά κύτταρα μεταξύ τους.

Κάποιες συνδέσεις σταθεροποιούνται ή μαραίνονται ανάλογα με το πόσο τις χρησιμοποιούμε, δηλαδή το πόσο συχνά διαβαίνουμε κάποια μονοπάτια με την σκέψη μας.

Ανάλογα με το πώς αισθανόμαστε, σκεπτόμαστε και ενεργούμε στην πορεία της ζωής μας κάποιοι δρόμοι γίνονται λείοι, φαρδείς, ταχείας κυκλοφορίας, ενώ άλλοι είναι στενοί, κακοτράχαλοι, με τον καιρό χορταριάζουν και μπορεί να είναι ακόμα και αδιάβατοι.

Το στρες λειτουργεί ως ένας μεγάλος αναμορφωτής που φροντίζει να εξαλείφονται διασυνδέσεις που κάποτε μας εξυπηρετούσαν, αλλά πλέον όχι, καθώς και να ανοίγονται νέοι δρόμοι. Το δίκτυο νευρωνικής επικοινωνίας δεν είναι στατικό, αλλά δυναμικό…

Διαφοροποιείται διαρκώς στο διάβα της ζωής μας. Είναι έτσι πιθανό ένας δρόμος που τώρα περπατιέται άνετα να αποδειχθεί στο άμεσο ή απώτερο μέλλον αδιέξοδος ή και παραπλανητικός. Τι γίνεται σε αυτήν την περίπτωση; Θα ήταν άραγε προτιμότερο να εγκαταλείψουμε δρόμους που μέχρι τώρα παραδοσιακά θεωρούσαμε πεπατημένους;

Οι δρόμοι στους οποίους καταλήγει μία ψυχοσωματική απάντηση σε μία στρεσσογόνα κατάσταση είναι σε γενικές γραμμές τρεις και θα ήταν συνετό εκ μέρους μας να τους αντικρίσουμε έναν – έναν ξεχωριστά.

Στην πρώτη περίπτωση ισχύει ότι ο σύντομος δρόμος είναι και ο γνωστός δρόμος. Κάνουμε δηλαδή αυτό που μας φαίνεται σωστό στην συγκεκριμένη περίπτωση, αξιοποιώντας τα διδάγματα της προηγούμενης εμπειρίας μας. Αν αποδειχθεί ότι αυτό που ακολουθήσαμε ήταν και αυτό που χρειαζόταν, τότε νιώθουμε μία μεγάλη ανακούφιση.

Το εύρος της προηγούμενης εμπειρίας μας στάθηκε αρκετό για να βρούμε μία διέξοδο στο πρόβλημα. Το σάστισμα και η αναστάτωση ήταν τελικά κάτι πολύ προσωρινό. Σταθήκαμε τυχεροί και αυτό που βιώσαμε ήταν μία επιτυχημένη ψυχοσωματική ενεργοποίηση που εξάλειψε το στρες.

Επρόκειτο για ένα στρες  μικρής διάρκειας το οποίο εν τέλει αύξησε την χαρά και την ικανοποίηση που νιώθουμε από την επίγνωση των ικανοτήτων και της αποτελεσματικότητας του εαυτού μας. Αυτός ακριβώς είναι και ο δρόμος της ισορροπίας.

Υπάρχουν όμως και κάποιες φορές που ερχόμαστε αντιμέτωποι με μία κατάσταση απειλητική, που δεν έχουμε ξανασυναντήσει. Υπάρχει ένα σάστισμα, φόβος και μάταιες προσπάθειες αντιμετώπισης με τις καθιερωμένες στρατηγικές. Τότε είναι που όλοι οι μέχρι τώρα πεπατημένοι και γνωστοί σε εμάς δρόμοι μας είναι πλέον άχρηστοι.

Δεν αρκεί να κάνουμε αυτό που έως τότε συνηθίζαμε, δηλαδή να χώσουμε το κεφάλι μας στο χώμα και να κάνουμε σαν να μην συμβαίνει τίποτα, ούτε να το βάλουμε στα πόδια και να τα αφήσουμε όλα πίσω μας.

Τότε είναι που όλος ο οργανισμός εισέρχεται αναγκαστικά σε κατάσταση εκτάκτου ανάγκης και έχει σημάνει γενικός συναγερμός. Αυτό που στην αρχή ήταν φόβος, τώρα έχει μετατραπεί σε σύγχυση, απόγνωση και αμφισβήτηση για τον ίδιο μας τον εαυτό.

Ο ψυχισμός μας βάλλεται πανταχόθεν και δεν έχει απλώς να αντιμετωπίσει ένα μεμονωμένο και εύκολα αναγνωρίσιμο συναίσθημα όπως αυτό του φόβου. Βρισκόμαστε σε κατάσταση γενικής σύγχυσης, νιώθουμε εξαντλημένοι και ο ύπνος δεν μας ξεκουράζει.

Πρόκειται για το στρες μακράς διάρκειας και αν δεν βρούμε μία διέξοδο παρατείνεται το αίσθημα γενικευμένης δυσφορίας και απελπισίας.

Εδώ η ισορροπία δεν επανέρχεται, αλλά αντίθετα ο οργανισμός οδεύει αναπόφευκτα προς την κατάρρευση. Αν δεν βρεθεί μία λύση προσβάλλεται η ανθεκτικότητα του οργανισμού και εμφανίζεται νόσος (καθώς οι ορμόνες του στρες καταστέλλουν την αμυντική λειτουργία του οργανισμού, όπως και τις γεννητικές ορμόνες, πράγμα που σημαίνει αναστολή της γονιμότητας).

• Γιατί λοιπόν να διαβεί κάποιος αυτόν τον δρόμο που οδηγεί σε ψυχικό και σωματικό αδιέξοδο, ενώ υπάρχει και μία τρίτη δυνατότητα, που είναι ο δρόμος της αναδιοργάνωσης;

Αυτό σημαίνει ότι το στρες μπορεί να αντιμετωπιστεί μέσω μιας ανασυγκρότησης του οργανισμού. Όταν το στρες είναι ανεξέλεγκτο, τότε έχουμε στην πραγματικότητα δύο μόνο επιλογές: ή θα αμφισβητήσουμε τον εαυτό μας και αυτό θα μας οδηγήσει σε ένα καινούργιο ξεκίνημα ή θα περιπέσουμε στην ανικανότητα αντίδρασης έως και την αρρώστια.

Οι εμπειρίες που έχουμε στο διάβα της ζωής μας καθορίζουν το πώς θα ερμηνεύσουμε την αναπόφευκτη πολλές φορές αλλαγή που βλέπουμε μπροστά μας. Ένα γεγονός που για κάποιον μπορεί να είναι απειλή για έναν άλλον ίσως να είναι και πρόκληση.

• Ποτέ κάποιος δεν μπορεί να εξελιχθεί αν δεν περάσει από περιόδους αποσταθεροποίησης ή, όπως συχνά τις ονομάζουμε, μεταβατικές περιόδους. Μήπως ήρθε η ώρα να πετάξουμε αυτό που δεν είναι πια χρήσιμο;

Το  ανεξέλεγκτο στρες, παρά τις αναντίρρητα βλαπτικές του συνέπειες, μπορεί παράλληλα να είναι και η προϋπόθεση για την επείγουσα αναζήτηση ενός καινούργιου και καταλληλότερου δρόμου για εμάς στο παρόν.

Την σύνθετη ψυχοσωματική απάντηση στο στρες ο οργανισμός δεν την διαθέτει για να αρρωσταίνουμε, αλλά για να μπορούμε να ανασυγκροτούμαστε και να αλλάζουμε. Άλλωστε, η αλλαγή είναι η ίδια η ζωή των πραγμάτων, η θεμελιακή πραγματικότητα της ύπαρξης μας.

Η Μάρω Μπέλλου είναι ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια. Κατά την κλινική της πρακτική ακολουθεί την αυτοσχεδιαστική μέθοδο. Έχει λάβει ειδίκευση στη Συστημική Ψυχοθεραπεία, έχει εμβαθύνει με διατριβή στην Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεία και τα τελευταία χρόνια έχει στραφεί στην Ψυχανάλυση. 

Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο της με τίτλο: «Ο γκατζετ-Eros: ο έρωτας στα χρόνια της τεχνολογίας» από τις εκδόσεις Ι. Σιδέρης.

(Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφθείτε: http://www.marobellou.gr/el/)

Διευθ.: Αχιλλέως 29 & Λ. Βουλιαγμένης 65Β Γλυφάδα.

Τηλ.: 210 – 96 32 860

Πηγές:

«Βιολογία του φόβου» από τον νευροβιολόγο Gerald Huther, Εκδόσεις Πολύτροπον.

«Πως να νικήσετε το στρες» από τη Δρ. Ελένη Τσουκαλή, Εκδόσεις Αρχέτυπο.