Τι με κάνει να ντρέπομαι τόσο πολύ;

Μπορείς να φέρεις στον νου σου μια κατάσταση όπου στάθηκες ανήμπορος να εκτεθείς μπροστά σε άλλους; Πόσες φορές έχεις ευχηθεί να «ανοίξει η γη να σε καταπιεί»; Έχεις βρεθεί ποτέ στην θέση όπου απέφυγες ένα άτομο μόνο και μόνο επειδή ένιωσες ότι το βλέμμα του σε διαπερνά; Αν κατάφερες να τοποθετήσεις τον εαυτό σου σε κάποιες από αυτές τις καταστάσεις τότε σίγουρα θα ένιωσες ένα συναίσθημα αρκετά γνώριμο: Αυτό της ντροπής.

Το συναίσθημα της ντροπής αποτελεί ένα αρκετά περίπλοκο και διαβρωτικό συναίσθημα. Το υποκείμενο που ντρέπεται, καταστέλλει την επιθυμία του να εκφράσει τα συναισθήματα του φοβούμενο ότι θα ρεζιλευτεί περιορίζοντας την ικανότητα του να αισθανθεί  ελεύθερο και χαρούμενο για αυτό που πραγματικά είναι. Το αίσθημα της ντροπής συμπιέζει και τα αρνητικά συναισθήματα που τυχόν βιώνει το άτομο, όπως είναι ο φόβος, η λύπη, η ανησυχία, στερώντας του έτσι την δυνατότητα να αποφορτιστεί συναισθηματικά.

Ζει λοιπόν, σε ένα καθεστώς όπου επικρατεί έντονο άγχος το οποίο πηγάζει από τον έντονο φόβο της απόρριψης από τους άλλους…

Το άτομο που ντρέπεται χαμηλώνει το βλέμμα και κοκκινίζει πολύ εύκολα. Πολύ συχνά υποτιμάει τον εαυτό  και δεν χάνει ευκαιρία να απομονώνεται. Κατά την διάρκεια της θεραπευτικής διαδικασίας αποφεύγει το βλέμμα του θεραπευτή και ομολογεί την  επιθυμία του να είναι «αόρατο» και «να εξαφανιστεί από προσώπου γης». Είναι εμφανές δηλαδή ότι το υποκείμενο της ντροπής σταδιακά υποτιμάει τον εαυτό του τόσο που η υποτίμηση γίνεται συνώνυμο της ύπαρξης του. Πώς όμως δημιουργήθηκε  αυτή η απαξιωτική αίσθηση εαυτού;

Η πηγή λοιπόν της ντροπής για ένα άτομο μπορεί να είναι σωματική, ψυχική, ηθική, κοινωνική και οικογενειακή ή ένα σύμπλεγμα όλων αυτών.

• Η σωματική, αφορά την κατάσταση του σώματός του, την πιθανή σωματική αναπηρία του, την έλλειψη καθαριότητας , την κακοσμία, την εξωτερική εμφάνιση και την πιθανή έκθεση της γύμνιας του σώματος του με βίαιο και ταπεινωτικό τρόπο αλλά και περιλαμβάνει και την γελιοποίηση και τον εξευτελισμό που προκύπτουν από τα παραπάνω.
• Η ψυχική αφορά την απώλεια της αυτοεκτίμησης κ ότι μπορεί να την προκαλέσει οδηγώντας στην εσωτερική κατάρρευση του ατόμου. Η απαρχή της απώλειας συνήθως τοποθετείται όταν το παιδί προσπαθεί να δείξει τις ικανότητες του στους γονείς, αλλά εκείνοι έχοντας μια απορριπτική στάση δεν απαντούν με κατανόηση και προσοχή σε αυτή την προσπάθεια. Το παιδί από εκείνο το σημείο και έπειτα νιώθει ανίκανο να ικανοποιήσει τους γονείς του για αυτό που είναι αποκτώντας έτσι μειωμένη αξία εαυτού.
• Η ηθική αφορά την παραβίαση κοινά αποδεκτών κοινωνικών κανόνων και αξιών. Η ντροπή που βιώνεται πρώτα ως απειλή απόρριψης από το κοινωνικό σύνολο, σχετίζεται πάντα με τις κυρίαρχες κοινωνικές αξίες, ηθικές επιταγές και κοινωνικές νόρμες που έχουν μέσω της εκπαίδευσης εσωτερικευτεί από το άτομο διαμορφώνοντας τον ιδανικό εαυτό ο οποίος διαμορφώνεται από τις τρέχουσες αξίες και πεποιθήσεις κάθε κοινωνίας. Όταν το άτομο παραβιάσει αυτούς τους κανόνες ντρέπεται, αφού ο εαυτός του όπως καθρεπτίζεται στο βλέμμα του άλλου απέχει κατά πολύ από τον ιδανικό  εαυτό του που έχει φαντασιωθεί.
• Η κοινωνική αφορά τον στιγματισμό του ατόμου λόγω της διαφορετικότητας του (θρησκεία, σεξουαλική ταυτότητα, κουλτούρα). Το άτομο όντας διαφορετικό βιώνει την απόρριψή του από το κοινωνικό σύνολο και κατ’επέκταση και την αποξένωση του από αυτό, τροφοδοτώντας ολοένα και περισσότερο το αίσθημα της ντροπής του.
• Η οικογενειακή αφορά το αίσθημα της αποτυχίας που ανατροφοδοτείται από την οικογένεια του ατόμου που ντρέπεται. Οι αιτίες της ντροπής μπορεί να είναι οι «κακές» πράξεις του παιδιού, με βάση πάντα την κρίση των γονιών του όπως η νυκτερινή ενούρηση, ο αυνανισμός,  αλλά και διάφοροι άλλοι λόγοι που μπορεί να τους φέρουν σε κατάσταση γελιοποίησης μπροστά στους μεγάλους.

Βασική αιτία ντροπής μπορεί να είναι ότι το άτομο δεν αποτελούσε καρπός της επιθυμίας των γονιών του. Ακόμη, ντροπή μπορεί να νιώσει ένα παιδί όταν δέχεται ταπεινώσεις  είτε λόγω των γονέων είτε ενώπιον τους χωρίς εκείνοι να κάνουν τίποτα για να το προστατεύσουν. Η ενδοοικογενειακή βία επίσης μπορεί να βρίσκεται στην ρίζα της ντροπής.

Επίσης, μια βασική πηγή ντροπής για ένα παιδί είναι η ντροπή για τους γονείς όταν εκείνοι δεν συμπεριφέρονται σύμφωνα με τα κανονιστικά σχήματα που επικρατούν, τα οποία αφορούν το ντύσιμο, την εμφάνιση τη συμπεριφορά τους, τον τρόπο που μιλούν ή μια χρόνια ασθένεια. Το αίσθημα της ντροπής αφορά επίσης την οικονομική δυσμένεια που μπορεί να βιώνει ένα παιδί. Αυτή δεν είναι πηγή ντροπής  από μόνη της, αλλά μπορεί να γίνει όταν οι συνθήκες ζωής γίνονται εξαιρετικά υποβαθμισμένες με αρνητικές επιπτώσεις στην υγιεινή του παιδιού και στην δυνατότητα του να ζει αξιοπρεπώς. Το παιδί σε αυτή την περίπτωση ντρέπεται για τον εαυτό του που σκέφτεται αρνητικά για την οικογενειακή του κατάσταση.

Το βλέμμα των  άλλων στις παραπάνω περιπτώσεις  γίνεται «γνώμονας» της ίδιας της ύπαρξης του ατόμου . Αυτό το βλέμμα κρίνει και κατακρίνει και φαίνεται να διαπερνά το άτομο εισχωρώντας  βαθιά μέσα του και αποκαλύπτοντας τις αδυναμίες του και τις ανεπάρκειες του. Το άτομο που ντρέπεται ταυτίζεται με αυτό το βλέμμα και ενστερνίζεται την απαξίωση του. Θεωρεί λοιπόν ότι δεν έχει αξία και ντρέπεται για αυτό.

Η ντροπή τοποθετεί μέσα του έναν κριτή που του υπενθυμίζει ότι δεν αξίζει τίποτα και ότι είναι ένα μηδενικό χωρίς ελπίδα να γίνει κάτι καλύτερο. Ένα παιδί λοιπόν, που δεν έχει εισπράξει την αποδοχή για αυτό που είναι  από τους γονείς του και έχει τύχει ειρωνικών σχολίων για το πως είναι από τους άλλους, θα αισθανθεί μια προσωπική αίσθηση ανεπάρκειας η οποία θα το ακολουθεί σαν συστατικό της ύπαρξής του και στις μετέπειτα διαπροσωπικές το σχέσεις.

– Υπάρχει όμως κάποια θετική διάσταση στο συναίσθημα της ντροπής;

Στην σύγχρονη κοινωνία των «επιμελώς καμουφλαρισμένων συναισθημάτων» σπάνια παρατηρείται έστω και η χρήση της λέξης ντροπή. Η ντροπή δηλαδή ως συναίσθημα που από μόνο του ανήκει στα «μη λεκτά» τείνει να «αποσιωπάται» σαν να είναι «ταμπού».

Ντρεπόμαστε λοιπόν για την ίδια μας την ντροπή αφού η σκληρή πραγματικότητα έχει καταδικάσει το συγκεκριμένο συναίσθημα που παλαιότερα θεωρείτο ένδειξη αρετής και σοφίας. Συνώνυμο της επιτυχίας στην έντονα ανταγωνιστική εποχή του σήμερα αποτελεί η σχεδόν επιβεβλημένη προβολή των επιτευγμάτων  και των ικανοτήτων μας αποκλείοντας έτσι την οποιαδήποτε ένδειξη συστολής.

Καταδικάζουμε την ντροπή μας αλλά παράλληλα όλα τα θετικά στοιχεία που δύναται να προσφέρει το συγκεκριμένο συναίσθημα, φορώντας ένα «προσωπείο» που ολοένα και μας απομακρύνει από τους συνανθρώπους μας. Η ντροπή λοιπόν προκύπτει όταν εκθέτουμε στους άλλους τον εαυτόν μας. Τα συναίσθημα της ντροπής επομένως ανακύπτει είτε όταν βρισκόμαστε πολύ κοντά είτε πολύ μακριά από τους άλλους.

Όταν είμαστε πολύ κοντά, ντρεπόμαστε γιατί νιώθουμε εκτεθειμένοι, δίνοντας την ευκαιρία στους άλλους να μας «παραβιάσουν» ώστε να επιβεβαιώσουν όλες τις πτυχές τις ύπαρξής μας. Όταν είμαστε απομακρυσμένο όμως, πάλι ντρεπόμαστε, καθώς αδιαφορούμε για την γνώμη των άλλων, βιώνοντας έτσι προκαταβολικά την απόρριψη τους. Το άτομο απομονώνεται ολοένα και περισσότερο φοβούμενο για το πώς θα εμφανιστεί στον άλλον.

Δεν θρηνεί κρύβοντας την θλίψη του και δεν τρέμει κρύβοντας των φόβο και το άγχος του ζώντας έτσι σε μια «τρομοκρατία» της σύγχρονης εποχής  όπου η αποφόρτιση των αρνητικών συναισθημάτων αποτελεί ένδειξη αδυναμίας. Η ντροπή λοιπόν μπορεί να αποτελέσει εφόδιο για το άτομο όταν προκύπτει από κάτι υγιές μέσα του που θέλει να μείνει θετικά συνδεδεμένο με τους συνανθρώπους του , αποκτώντας έτσι , όπως είπαμε και παραπάνω την σωστή απόσταση από αυτούς.

– Πώς μπορούμε όμως να γνωρίσουμε την θετική διάσταση της ντροπής μας;

Αρχικά, το άτομο που ντρέπεται τις περισσότερες φορές δεν παραδέχεται την ντροπή του. Το πρώτο βήμα επομένως σε μια ψυχοθεραπευτική διαδικασία που έχει ως στόχο την αντιμετώπιση της ντροπής είναι το άτομο να μπορέσει να παραδεχτεί την ύπαρξη τους συγκεκριμένου συναισθήματος. Αυτό θα επιτευχθεί με το να μπορέσει να κατονομάσει την ντροπή του και να μιλήσει για αυτή, αποβάλλοντας έτσι το μεγαλύτερο εμπόδιο το οποίο είναι «η ντροπή της ντροπής».

Το άτομο μέσω της ψυχοθεραπείας διαπιστώνει ποιο είναι οι λόγοι που τον κάνουν να ντρέπεται και αν αυτοί είναι όντως υπαρκτοί και δικαιολογούν τον πρωταγωνιστικό ρόλο του συγκεκριμένου συναισθήματος στη ζωή του. Ακόμη σημαντικό βήμα της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας είναι να επεξεργαστεί τις τραυματικές εμπειρίες που έχει βιώσει οι οποίες συντέλεσαν στην απορριπτική στάση που οικειοποιήθηκε για τον εαυτό του.

‘Οταν συμβούν τα παραπάνω και συστηθούμε με την ντροπή μας και κατ’επέκταση με τον εαυτό μας θα μπορέσουμε να γίνουμε οι πρωταγωνιστές της ζωής μας και παράλληλα να αποκτήσουμε ουσιαστικές σχέσεις με του συνανθρώπους μας. Γνωρίζοντας την ντροπή μας … οικοδομούμε την υπερηφάνεια μας!

Γράφει η Μαρία Λαΐου – Ψυχολόγος BSc- MSc. Σπούδασε Ψυχολογία στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Στην συνέχεια ολοκλήρωσε το μεταπτυχιακό της πρόγραμμα στο Πανεπιστήμιο της Αγγλίας, University of East London, με τίτλο MSc Clinical and Community Psychology