Ο “εξουθενωμένος” εαυτός – Κατάθλιψη και κοινωνία

Ο Γάλλος κοινωνιολόγος Alain Ehrenberg στο βιβλίο του  “Ο εξουθενωμένος εαυτός – Κατάθλιψη και κοινωνία’’ θεωρεί πως οι δυτικές χώρες καλούνται να έρθουν αντιμέτωπες με αμείλικτη πραγματικότητα της ραγδαίας αύξησης των καταθλιπτικών συμπτωμάτων στον ευρύτερο πληθυσμό.

του Λάσκαρη Κωνσταντίνου

Ως κεντρική αιτία για αυτό θεωρεί την επιβάρυνση που προκύπτει από την αδήριτη & κοινωνική επιταγή για συνεχή (ab aetarno) ανάληψη της ευθύνης για τον εαυτό τους από τους ανθρώπους. Μια ευθύνη που στις δημοκρατικές & συντεταγμένες κοινωνίες δικαίου καλείται ο καθένας να αναλάβει.

Επιτυχίες, αποτυχίες και αστοχίες καταλογίζονται & χρεώνονται στον μεμονωμένο άνθρωπο ενώ αντίθετα σε πιο παραδοσιακές – δεσποτικές αυταρχικές κοινωνίες θα αποδίδονταν στην αυθεντία τους (στον χαρισματικό ηγέτη).

Η κατάθλιψη  με βάση αυτήν την συλλογιστική, είναι μια ασθένεια, ένας “βάκιλος” που επιβουλεύεται την αρτιμέλεια του πολιτισμού (πολιτισμικό statues quo) μιας κοινωνίας της οποίας οι κανόνες & νόρμες(ρητές ή άρρητες) συμπεριφοράς δεν στηρίζονται στην ενοχή και στην πειθαρχία(άκαμπτη & απαρασάλευτη ηθική δεοντολογία άκρατης ηθικοκρατίας και μοραλιστικής αυστηρότητας) αλλά στην δυνατότητα ανάληψης πρωτοβουλίας και στην υπευθυνότητα.

Σε κάθε αποτυχία δουλικής προσήλωσης στα παραδοσιακά φορμαλιστικά σχήματα οργάνωσης της εκάστοτε κοινωνίας, το υποκείμενο χαρακτηρίζεται & περιχαρακώνεται ως ένοχο.

Το να αποφύγουμε το ενδεχόμενο της “αυτο-εκληρούμενης προφητείας¨να αποτύχουμε,  επιστρατεύοντας κάθε πρόσφορο  μέσο που διαθέτουμε οδηγεί στο να πιέζουμε τον εαυτό μας, να τον οδηγούμε στα όρια του,  όπως δεν το είχαμε κάνει ποτέ στο παρελθόν.

Επομένως, στην βάση αυτής της συλλογιστικής, η κατάθλιψη μπορούμε να πούμε ότι γίνεται καθεστώς, με αποτέλεσμα να την προσεγγίζουμε και ως κοινωνική κατασκευή ή και σε πιο προχωρημένο επίπεδο μια “επίκτητη πολιτισμική ασθένεια”.  

Υπάρχει μια υπόσχεση ως προς την διαφύλαξη μιας mutatis mutandis (τηρουμένων των αναλογιών) ισότητα των ευκαιριών και μια προσδοκία αυτοπραγμάτωσης.

Πολλοί άνθρωποι, να σημειώσουμε ότι παρότι προσπαθούν να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις του κοινωνικού συστήματος, πάρα ταύτα αποτυγχάνουν να ανταποκριθούν στις προδιαγραφές που θέτουν οι άρρητες νόρμες της αυτοπραγμάτωσης, της ευθύνης και της πρωτοβουλίας.

Σημαίνει αυτή η διάγνωση για την εποχή μας, πως οι ψυχικές ασθένειες έχουν αυξηθεί;

Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, το 38,2% του πληθυσμού αυτών των χωρών υποφέρει από κάποια σημαντική ψυχική διαταραχή. Για την Γερμανία ειδικότερα, οι σχεδιασμοί του υπουργείου υγείας προβλέπουν πως το 2020 οι διάφορες μορφές με τις οποίες εμφανίζεται σε κλινικό επίπεδο η κατάθλιψη θα έρθουν στην δεύτερη θέση στους επιδημιολογικούς δείκτες, πίσω από τα καρδιολογικά νοσήματα και τις διαταραχές του κυκλοφορικού συστήματος.

Οι αριθμοί δείχνουν πως οι ψυχικές διαταραχές εμφανίζονται με υψηλή συχνότητα εμφάνισης. Ωστόσο αξίζει να υπογραμμίσουμε πως οι έγκυρες στον σχεδιασμό τους έρευνες σχετικά με αυτά τα ζητήματα είναι σχετικά πρόσφατες και πραγματοποιούνται μόλις τα τελευταία είκοσι χρόνια. Υπάρχουν σοβαρές ενδείξεις πως οι γιατροί στο παρελθόν δεν ήταν σε θέση να διαγνώσουν την ύπαρξη ψυχικών διαταραχών γιατί δεν μπορούσαν να τις ταυτοποιήσουν, να τις αναγνωρίσουν και ταυτόχρονα οι ασθενείς αποσιωπούσαν τα ψυχοπαθολογικά προβλήματα που βίωναν.

Αυτό που μπορούμε επομένως να πούμε σε μια πρώτη ανάγνωση είναι πως οι ψυχικές ασθένειες ανακύπτουν & αναδύονται μέσα από την προγενέστερη κοινωνική συνθήκη και το πρόσφορο κοινωνικό περιβάλλον που ευνοεί την άνθιση ψυχικών διαταραχών.

Το ερώτημα εάν υπάρχει μια αληθινή αύξηση των ψυχικών νοσημάτων, το πως κυριαρχούν στο κλινικό τοπίο και στην κοινωνική ζωή με τις επιπτώσεις τους  δεν μπορεί να απαντηθεί με βεβαιότητα στην βάση των στοιχείων που διαθέτουμε.

Σκέψεις πάνω στην κλινική εμπειρία

Όλοι οι ασθενείς – θύματα της κατάθλιψης  έχουν το κοινό χαρακτηριστικό πως ήταν άνθρωποι ιδιαίτερα ευαίσθητοι εξ αιτίας των επιβαρυντικών και απάνθρωπων συνθηκών εντός των οποίων βίωσαν στην παιδική τους ηλικία τις σχέσεις με τα σημαντικά πρόσωπα της οικογένειας τους. Τα προβλήματα τους πηγάζουν από την έλλειψη, από την περιορισμένη φυσική και ψυχική παρουσία ή ακόμα και από την εξαφάνιση των πρωταρχικών τους αντικειμένων θαυμασμού, μίμησης και ταύτισης.

Για κάποιους από αυτούς τους ανθρώπους υπήρξε μια εξαιρετική ένδεια στις σημαντικότερες και κρισιμότερες σχέσεις τους ως παιδιά. Οι σχέσεις που είχαν ήταν τόσο περιορισμένης εμβέλειας, βάθους & ποιότητας για να ανταποκριθούν στις βιολογικές αλλά κυρίως στις  συναισθηματικές ανάγκες ενός παιδιού, με αποτέλεσμα αυτό το λίγο που υπήρχε – σε απόθεμα αγάπης – να συμπυκνωθεί, να συρρικνωθεί και να εξαϋλωθεί  για να χωρέσει προσδοκίες, επιθυμίες και ανάγκες.

Αποτέλεσμα αυτών των αντίξοων & δυσμενών συνθηκών είναι μια μεγάλη εξάρτηση και μια σαφώς έντονη αμφιθυμία, συναισθηματική αστάθεια(αμφιταλάντευση).

Συχνά οι ασθενείς αυτοί δεν έχουν στην πραγματική τους ζωή μακροχρόνιες σχέσεις. Αντίθετα παραμένουν προσκολλημένοι σε ενδοοικογενειακές σχέσεις και πολύ συχνότερα αυτές οι οικογένειες είναι μονογονεϊκές. Αυτή η δομή καθιστά δύσκολη την διαμόρφωση παράστασης μιας ομάδας, το πως είναι δομημένη και  οργανωμένη μια ομάδα.

Με αναπαράσταση ενός προτύπου ομάδας,  εννοούμε μια ψυχική αρχή η οποία συμβολίζει στον εσωτερικό ψυχικό κόσμο του ανθρώπου το ‘’συνανήκειν’’(φιλαλληλίας, αλτρουισμού, άμιλλας) σε μια ομάδα.

Αυτή η σχεσιακή εικόνα εμπεριέχει τις εμπειρίες συμβίωσης & συνύπαρξης με την οικογένεια, τους γείτονες ή τους φίλους. Το να αισθανόμαστε πως ανήκουμε ή ανήκαμε στο παρελθόν σε αυτές τις ομάδες ανθρώπων ή σε ευρύτερα κοινωνικά σύνολα(συλλογικότητες) εκπληρώνουμε και  ικανοποιούμε ζωτικές για την ύπαρξη μας λειτουργίες.

Παράγοντες οι οποίοι θα μπορούσαν να ειδωθούν ως συνέπειες του μετασχηματισμού του τρόπου ζωής στην σύγχρονη εποχή…

Εξατομικευμένοι, απαιτητικοί & ευέλικτοι τρόποι ζωής. Επιτάχυνση, τυποποίηση, αυτοματοποίηση, έλεγχος και διαρκής επιτήρηση στον εργασιακό βίο. Η εργασία μετατρέπεται σε  δουλειά, σε άψυχο καταναγκαστικό έργο δίχως εποικοδομητικό περιεχόμενο & σκοπό/κίνητρο δημιουργίας.

Η ζωή αποψιλώνεται από νόημα, περιεχόμενο και σκοπό  εκφυλίζεται και… ξεψυχάει. Ο άνθρωπος μετατρέπεται σε πλάσμα που όχι μόνο αρνείται να είναι αυτό που είναι αλλά είτε συνειδητά είτε ασυνείδητα σκοτώνει αυτό που είναι(κρυφά χαρίσματα, δεξιότητες, αρετές κλπ)αναπτύσσοντας εξαρτημένα αντανακλαστικά και μηχανική/τυποποιημένη συμπεριφορά.

Αποτέλεσμα αυτών των κοινωνικών εξελίξεων είναι να αυξάνονται οι ασταθείς ψυχικές δομές. 

 Επομένως είναι θεμιτό να ισχυριστούμε πως οι σύγχρονοι ρυθμοί ζωή αυξάνουν την προδιάθεση για ψυχικές διαταραχές.

 Ωστόσο είναι πολύ απλουστευτικό να δεχτούμε αβασάνιστα την διατύπωση πως η εντατικοποίηση των ρυθμών & απαιτήσεων εργασίας μας αρρωσταίνει ψυχικά.  Οι γονείς προσαρμόζουν τον τρόπο ζωής τους στις απαιτήσεις της σύγχρονου παρόντος, με αποτέλεσμα τα παιδιά να αναπτύσσουν μέσα τους διαφοροποιημένες αλλά εύκολα διαταράξιμες &εύθραυστες ψυχικές αρχές. Αυτές είναι τότε που προλειαίνουν το έδαφος για ψυχικές ασθένειες.

Η θέση του γάλλου κοινωνιολόγου Alain Ehrenberg πως η κατάθλιψη αποτελεί πολιτισμική ασθένεια, στηρίζεται στο ότι  πολλοί άνθρωποι αποτυγχάνουν να ανταποκριθούν στους άρρητους κανόνες που προτάσσουν αυτοπραγμάτωση, υπευθυνότητα και πρωτοβουλία, να μετατραπούν σε άβουλα κοινωνικά ενεργούμενα που είναι δεκτικά στην χειραγώγηση και στα προστάγματα της κοινωνίας και στην ποδηγέτηση των φορέων επιβολής του ορθού και του δέοντος γενέσθαι(Κράτος, εξουσιαστικοί/κρατικοί μηχανισμοί, ΜΜΕ κλπ) 

Πρόκειται για μια απαρατήρητη, δυσδιάκριτη υπονόμευση  της ανθρώπινης αυτονομίας μέσα από δομικούς καταναγκασμούς, διαφήμιση, αγορά και παραπληροφόρηση ως ένα από τα μεγάλα προβλήματα των σύγχρονων κοινωνιών.

Πέρα όμως από αυτό βλέπουμε πως υπάρχει μια γενικευμένη καθήλωση σε επιφανειακές, επίπλαστες & παροδικές αξίες . Ένας πολιτισμός, ο οποίος είναι προσανατολισμένος στην κατανάλωση, στις εναλλασσόμενες μόδες και στα σκάνδαλα. Με αποτέλεσμα να περιορίζεται η αντίληψη μας ως προς τα δραματικά, επίμαχα και σημαντικά γεγονότα. Όλα αυτά καθιστούν για όλους μας αδύνατη την βαθύτερη κατανόηση των προβλημάτων και τις βιώσιμες λύσεις τους. Έτσι η συναισθηματική συνθήκη που προκύπτει μέσω αυτών των μηχανισμών για τον απλό, συνηθισμένο άνθρωπο δεν είναι άλλη από αυτή της αποξένωσης(αλλοτρίωσης) και της απώλειας νοήματος.

Οι οικονομικές και κοινωνικές διαδικασίες σε έναν περίπλοκα δικτυωμένο κόσμο λειτουργούν με έναν δαιδαλώδη(λαβυρινθοειδή) & πολυσύνθετο αυτοματισμό,  αυτό άλλωστε κατέδειξε η οικονομική κρίση των τελευταίων χρόνων.