Πως θα μάθω να ζω με τη μοναξιά;

Η μοναξιά είναι μία κοινή εμπειρία που όλοι, λίγο έως πολύ, έχουμε βιώσει σε κάποια στιγμή της ζωής μας, πρόκειται για ένα συγκινητικό ανθρώπινο φαινόμενο. Παρόλα αυτά, η μοναξιά φαίνεται να γεννά μέσα μας ένα συναίσθημα φόβου, που ορισμένοι άνθρωποι διατηρούν σε όλη τους τη ζωή και μάλιστα μπορεί να υπερβαίνει ακόμα και τον φόβο του θανάτου.

Ήδη από την παιδική ηλικία οι πρώτες φοβίες που εμφανίζονται στον άνθρωπο αφορούν το σκοτάδι και τη μοναξιά. Το κοινό σημείο των δύο αυτών φοβιών είναι, όπως παρατηρεί ο Φρόυντ, η αισθητή απουσία του ανθρώπου που φροντίζει το παιδί, δηλαδή της μητέρας. 

• Τι σημαίνει όμως «είμαι μόνος», πότε είμαστε μόνοι;

Είναι εύλογο να διακρίνουμε εδώ ανάμεσα στο «είμαι μόνος» και το «αισθάνομαι μόνος». Στην πρώτη κατάσταση αποκλείεται η παρουσία άλλων ανθρώπων, ενώ η δεύτερη κατάσταση δηλώνει ένα επίμονο αίσθημα μοναξιάς, που μπορεί να με κατακλύζει ακόμα και όταν περιτριγυρίζομαι από πολλούς άλλους ανθρώπους.

Πρέπει επίσης να διακρίνουμε ανάμεσα στον απομονωμένο και τον μοναχικό άνθρωπο…

Απομονωμένος είναι ο ηττημένος σε μία μάχη επιβολής και εξουσίας: είναι, δηλαδή, αυτός που δεν μπόρεσε να επιβληθεί στους άλλους και να λυγίσει την επιθυμία τους, προτάσσοντας αποκλειστικά τα δικά του θέλω.

Ο μοναχικός από την άλλη…

είναι αυτός που επιθυμεί τη μοναχικότητα και προσπαθεί να σαγηνεύσει αναδεικνύοντας την αυτονομία που τον καθιστά αυθεντικό. Απομονωμένος είναι αυτός που απέτυχε να υποτάξει τους άλλους. Μοναχικός αντίθετα είναι αυτός που δεν παύει να ελκύει τους άλλους χάρη σε μία δύναμη που αντλεί από τον ίδιο του τον εαυτό.

Η απομόνωση είναι συνώνυμη της κενότητας και μίας αδυναμίας που οδηγεί στην δυστυχισμένη συνείδηση, ενώ η μοναχικότητα είναι συνώνυμη με την πληρότητα. Υπάρχει σήμερα ένα πολύ ισχυρό αίσθημα μοναξιάς, που βλέπουμε να γενικεύεται όλο και περισσότερο, πράγμα που μας οδηγεί να θέσουμε δύο ερωτήματα σχετικά με την φύση της μοναξιάς.

• H μοναξιά είναι απλώς και μόνο ένα χαρακτηριστικό των κοινωνιών μας και συνδέεται με τον σύγχρονο τρόπο ζωής;

Μπορούμε από την άλλη, να αναρωτηθούμε: η μοναξιά είναι για τον άνθρωπο ένα ενοχλητικό και παροδικό συμβάν ή χαρακτηρίζει την ίδια την ουσία του και επομένως είναι στοιχείο του είναι του; Το παράδοξο της μοναξιάς έγκειται στο γεγονός ότι η απάντηση είναι καταφατική και στις δύο παραπάνω ερωτήσεις.

Με άλλα λόγια…

η μοναξιά είναι και κοινωνικό γεγονός και ουσιώδες γνώρισμα της ανθρώπινης ύπαρξης. Ας δούμε λοιπόν αναλυτικότερα πώς η μοναξιά στοιχειώνει την ύπαρξη ταυτόχρονα από δύο διαφορετικές οδούς. Η ίδια η κοινωνία φαίνεται να ευνοεί τον πολλαπλασιασμό της μοναξιάς, διότι αυτό που την χαρακτηρίζει είναι η δημιουργία μίας μοναχικής συνείδησης.

Ο σύγχρονος άνθρωπος αναγορεύει σε ύψιστο αγαθό την προσωπική του ευημερία, δεν έχει άλλον σκοπό πέρα από τον ίδιο του τον εαυτό. Αυτό που έχει πλέον σημασία είναι ο ίδιος ως ανεξάρτητο ον, που θέλει να απολαμβάνει τον εαυτό του όπως του αρέσει.

Στο πλαίσιο αυτής της ατομικιστικής ανθρωπολογίας, ο Άλλος δεν είναι παρά ένα εμπόδιο στην προσωπική ελευθερία και η σχέση μαζί του βιώνεται ως καταναγκασμός. Επίσης, ένα άλλο στοιχείο που ευνοεί το αίσθημα της μοναξιάς είναι ότι ο σύγχρονος άνθρωπος τείνει να μετατραπεί σε μηχανή παραγωγής κέρδους.

Έτσι, προσανατολίζει όλες του τις προσπάθειες προς την κατοχή αντικειμένων, ενώ η βασική του ανάγκη είναι να εκτιμάται και να αναγνωρίζεται. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα όλοι λίγο-πολύ να συμφωνούν ότι υπάρχει μία πανταχού παρούσα έλλειψη νοήματος και κατ’ επέκταση βιώνουν τις παρενέργειες της επονομαζόμενης κοινωνικής κρίσης.

Από την άλλη…

η μοναξιά δεν είναι μόνο ένα κοινωνικό γεγονός, αλλά συνιστά κατά κάποιο τρόπο τον ανυπέρβλητο ορίζοντα της ύπαρξης. Και αυτό συμβαίνει διότι η μοναξιά δεν υπάρχει παρά σε σχέση με έναν Άλλον: «χωρίς τον Άλλον, είμαι μόνος». Χάρη στη σύγκρισή μου μαζί του, εγώ γίνομαι μοναδικός.

Με άλλα λόγια, η επαφή με τον Άλλον δεν εγγυάται την υπέρβαση της μοναξιάς και σε κάθε σχέση υπάρχει ένα κομμάτι μοναξιάς, όχι όμως απομόνωσης. Εδώ ακριβώς αναδεικνύεται ο πυρήνας των αντιφάσεων στις ίδιες τις σχέσεις: υπάρχει συγχρόνως στις σχέσεις ομοιότητα και διαφορά, εγγύτητα και χωρισμός.

Όπως έχει αναφέρει η Φρανσουάζ Ντολτό:

«έτσι χαράσσεται η πορεία της επιθυμίας για όλους τους ανθρώπους: με την εναλλαγή μοναξιάς και επικοινωνίας, ανάπαυσης και δράσης της επιθυμίας».

Έτσι, με γνώμονα την ατομικιστική λογική ο σύγχρονος άνθρωπος είναι ο δημιουργός και συγχρόνως το θύμα της ίδιας του της μοναξιάς. Βρίσκεται σε έναν διχασμό καθώς αναζητά την ανεξαρτησία, ενώ δεν την αντέχει. Από τη μία, καταφεύγει σε έναν φαύλο κύκλο της αμυντικής υπεράσπισης του εαυτού του έναντι των υπολοίπων, από την άλλη φοβάται τη μοναξιά.

Όμως, η απουσία των άλλων, η απώλεια κάθε συναισθηματικής σχέσης, το αίσθημα ότι δεν μπορεί να εμπιστευθεί κανέναν προκαλεί ένα αίσθημα αποτυχίας στην εμπειρία των σχέσεων. Πρόκειται για την παγίδα μίας στείρας μοναξιάς.

Στο μέτρο λοιπόν που για τον σύγχρονο άνθρωπο η μοναξιά είναι αναπόφευκτη, αυτό που έχει νόημα να αναρωτηθεί κανείς είναι: ποια μπορεί να είναι η καλή χρήση της μοναξιάς και πώς μπορούμε να μάθουμε να ζούμε μαζί της;

Εφόσον η μοναξιά αποτελεί ουσιώδες γνώρισμα της ανθρώπινης ύπαρξης, δεν έχει νόημα να την αποφεύγουμε αλλά να την αποδεχθούμε με διαύγεια. Με άλλα λόγια, σκοπός είναι να βγούμε από την απομόνωση και να εισέλθουμε σε μία ανανεωτική ιδιωτικότητα ή αλλιώς τη μοναχικότητα.

Για να το καταφέρουμε αυτό χρειάζεται να μην παραμένουμε στο επίπεδο των αναγκών, αλλά να ανέλθουμε στο επίπεδο της επιθυμίας. Στο επίπεδο των αναγκών, ο Άλλος δεν έχει νόημα για μένα παρά μόνο στον βαθμό που μου είναι χρήσιμος. Στο επίπεδο της επιθυμίας από την άλλη, πηγαίνω στις σχέσεις μου πέρα από αυτό που είναι ωφέλιμο για μένα με την στενή έννοια του όρου.

Έτσι, το να επιθυμώ τον άλλον σημαίνει να τον επιθυμώ για αυτό που είναι και δεν είμαι εγώ. Στον κόσμο της ανάγκης αυτό που προσπαθώ είναι να γίνω ένα με τον άλλον κι έτσι η σχέση μου μαζί του αποτυγχάνει γιατί στην πραγματικότητα δεν μπορώ να τον κατέχω. Έτσι, βυθίζομαι σε μία αφόρητη απομόνωση.

Το βίωμά μου γίνεται δυσβάσταχτο γιατί είμαι ενοχλημένος με τον ίδιο τον εαυτό και συνάμα είμαι ανυπόφορος και με τους άλλους. Αντίθετα, στην επιθυμία μου για τον άλλον εγκαταλείπω την ψευδαίσθηση της συγχώνευσης μαζί του και τον σέβομαι για την ετερότητά του και την αυτονομία του.

Σε αυτήν την περίπτωση, θα βιώνω την απόστασή μου από τον Άλλον ως μοναχικότητα και όχι ως απομόνωση. Μόνο αν εγκαταλείψω την έμμονη ιδέα να κατέχω τον Άλλον και να κυριαρχώ πάνω του, μπορώ να απελευθερωθώ από την ανάγκη να αμύνομαι στις σχέσεις. Αλλιώς, η κόλαση θα είναι πάντα οι άλλοι, κατά την γνωστή ρήση του Σαρτρ.

Η εμπειρία του ποιητή Ρίλκε θα μπορούσε να είναι διδακτική προς την κατεύθυνση της επιθυμίας:

«Βδομάδες τώρα, πλην δύο σύντομων διαλειμμάτων, δεν έχω πει ούτε μία λέξη. Επιτέλους, η μοναξιά μου κλείνεται στον εαυτό της κι εγώ είμαι μέσα στην εργασία μου όπως στο φρούτο το κουκούτσι».

(Ο Ρίλκε παίρνει τις αποστάσεις του από την εμπλοκή του με άλλους ανθρώπους και γίνεται ο σπόρος του εαυτού του. Πρόκειται για μία εσωστρέφεια που δεν είναι απλώς μία φυγή, αλλά μία ευκαιρία αναζωογόνησης και ανανέωσης.)

Έτσι, η ικανότητά μου για μοναξιά δεν αποκλείει την σχέση μου με τον Άλλον οδηγώντας με στην απομόνωση, αλλά μου δίνει τη δυνατότητα μίας πληρέστερης ανασυγκρότησης του εαυτού ώστε να επανέλθω δριμύτερος στην σχέση μου μαζί του.

Άλλωστε, και η ίδια η πράξη της ψυχοθεραπείας αυτό το νόημα έχει: την ανάλυση και ανασυγκρότηση της μοναξιάς μου μέσω του Άλλου, ο οποίος δεν είναι πλέον εμπόδιο για το Εγώ μου, αλλά η σφαίρα μέσα στην οποία αυτό μπορεί να αναδυθεί σε όλη την πηγαία εκφραστικότητα και τον πλούτο του.

Η Μάρω Μπέλλου είναι ψυχολόγος – ψυχοθεραπεύτρια. Κατά την κλινική της πρακτική ακολουθεί την αυτοσχεδιαστική μέθοδο. Έχει λάβει ειδίκευση στη Συστημική Ψυχοθεραπεία, έχει εμβαθύνει με διατριβή στην Υπαρξιακή Ψυχοθεραπεία και τα τελευταία χρόνια έχει στραφεί στην Ψυχανάλυση. 

Πρόσφατα κυκλοφόρησε το βιβλίο της με τίτλο: «Ο γκατζετ-Eros: ο έρωτας στα χρόνια της τεχνολογίας» από τις εκδόσεις Ι. Σιδέρης.

(Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφθείτε: http://www.marobellou.gr/el/)