Από την fashion therapy στη σκοτεινή πλευρά της μόδας σήμερα – Ο αντίκτυπος στην υγεία του ανθρώπου και του πλανήτη

Το θέμα «Superfine: Tailoring Black Style» για το Met Gala 2025, την ετήσια φιλανθρωπική εκδήλωση του Ινστιτούτου Κοστουμιών του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης στη Νέα Υόρκη -και σημαντικότερο event μόδας- εμπνέεται από τη μαύρη κουλτούρα και τη διαχρονική συμβολή της στη μόδα, όπως αποτυπώνεται στις σελίδες του βιβλίου «Slaves to Fashion: Black Dandyism and the Styling of Black Diasporic Identity» της Monica Miller, καθηγήτριας αφροαμερικανικών σπουδών στο Barnard College, για το οποίο τιμήθηκε με το βραβείο William Sanders Scarborough Prize για την εξαιρετική επιστημονική μελέτη της αφροαμερικανικής λογοτεχνίας και κουλτούρας.

Παρότι πρόκειται για μια πολιτισμική στην ουσία της ανάλυση, το βιβλίο αγγίζει θεματικές όπως η ταυτότητα, η ψυχική υγεία και η κοινωνική ψυχολογία, αναδεικνύοντας τον τρόπο που οι μαύροι άνδρες χρησιμοποιούν τη μόδα (black dandyism, μαύρος δανδισμός) για να διαμορφώσουν την ταυτότητά τους και να αυτοπροσδιοριστούν σε κοινωνίες που τους περιθωριοποιούν. Αυτοεκτίμηση και υπερηφάνεια, συγκρότηση κοινωνικής ταυτότητας ενάντια στα φυλετικά στερεότυπα και την καταπίεση, ψυχική ενδυνάμωση απέναντι στον ρατσισμό, είναι όλα θέματα που εμπίπτουν στο πεδίο της διαπολιτισμικής ψυχιατρικής, που ερευνά τη σχέση του πολιτισμού με τη ψυχική ζωή και συμπεριφορά.

Η δύναμη της μόδας και των ρούχων ως μέσα συναισθηματικής ευεξίας έχει αναδειχθεί και μέσα από σύγχρονες μελέτες. Έρευνα στην Κορέα για το fashion therapy -προγράμματα ψυχοθεραπείας για τη βελτίωση της εμφάνισης αξιοποιώντας κάθε πτυχή της ένδυσης, με στόχο την αποκατάσταση της αυτοεκτίμησής και ενίσχυση της ψυχικής υγείας- έδειξε ότι η παρέμβαση βοήθησε τις συμμετέχουσες να δουν πιο θετικά και ρεαλιστικά το σώμα τους, να οικοδομήσουν μια θετική αυτοαντίληψη και να αγαπήσουν την εικόνα τους.

Το 2012, ερευνητές από το Πανεπιστήμιο Northwestern των ΗΠΑ συμπέραναν ότι επίδραση που έχει ένα ρούχο όταν το φοράμε «δεν μπορεί να απομειώνεται στο ότι το άτομο που το φοράει νιώθει απλώς ταύτιση. Αντιθέτως, φαίνεται να υπάρχει κάτι ιδιαίτερο στη φυσική εμπειρία της ένδυσης, και αυτή η εμπειρία αποτελεί κρίσιμο συστατικό της “νοητική επίδραση της ένδυσης” (enclothed cognition)». Είχαν αποδείξει ότι τα ρούχα που φοράμε μπορούν να επηρεάσουν τις νοητικές μας διεργασίες και τη συμπεριφορά μας.

Η μόδα ωστόσο έχει και τη σκοτεινή πλευρά της.

Fashion victims, κορσέδες και τρελά καπέλα

Το λεξικό της Οξφόρδης χρονολογεί την πρώτη χρήση του όρου «fashion victim» στη δεκαετία του 1930, στην εφημερίδα του Κάνσας Hutchinson News. Τα πρώτα θύματα της μόδας ωστόσο εντοπίζονται αρκετές δεκαετίες νωρίτερα, σε ενδυματολογικές τάσεις που αποδείχθηκαν έως και φονικές.

1. Κορσέδες: Οι κορσέδες του 19ου αιώνα έκοβαν την ανάσα αλλά χάριζαν μέση «δαχτυλίδι» και στήθος πέρδικας, έναντι όμως ακριβού αντιτίμου: αναπνευστικά προβλήματα, δυσκοιλιότητα, λιποθυμίες, ακόμη και εσωτερικές αιμορραγίες, καθώς πίεζαν τα όργανα σε αφύσικες θέσεις, είναι ορισμένες από τις συνέπειες του αξεσουάρ-συμβόλου ηθικής τον καιρό εκείνο, στο οποίο μάλιστα αποδόθηκαν 97 ασθένειες το 1874, σε έναν μακρύ κατάλογο που συμπεριλάμβανε την υστερία και τη μελαγχολία. Το 1903, η 42χρονη μητέρα έξι παιδιών Mary Halliday θα καταλήξει έπειτα από επιληπτική κρίση, με την αυτοψία να δείχνει «δύο κομμάτια από ατσάλινο κορσέ στο σημείο της καρδιάς, συνολικού μήκους 22 περίπου εκατοστών».

2. Κρινολίνα: Κατά τον 19ο αιώνα, τα φουσκωτά φορέματα με κρινολίνα ήταν εξαιρετικά δημοφιλή όσο και εύφλεκτα. Γυναίκες, όπως η σύζυγος του ποιητή Henry Wadsworth Longfellow και οι αδερφές του Oscar Wilde πέθαναν από σοβαρά εγκαύματα όταν τα φορέματά τους πλησίασαν επικίνδυνα ανοιχτές εστίες και άρπαξαν φωτιά.

3. Σκληρά κολάρα: Στα τέλη του 19ου αιώνα, τα αποσπώμενα σκληρά κολάρα ήταν ανάρπαστα στους άνδρες, καθώς τους επέτρεπαν να ανανεώνουν την εικόνα τους χωρίς να αλλάζουν πουκάμισο. Βέβαια, ήταν τόσο σκληρά που μπορούσαν να σταματήσουν την παροχή αίματος στην καρωτιδική αρτηρία. «Οι άνδρες της εποχής του Εδουάρδου τα φορούσαν ως αξεσουάρ μόδας· πήγαιναν στις λέσχες για κυρίους, έπιναν μερικά ποτήρια πόρτο και κοιμόντουσαν σε μια πολυθρόνα, με το κεφάλι τους γερμένο προς τα εμπρός. Στην πραγματικότητα πάθαιναν ασφυξία» εξηγεί στο BBC η Summer Strevens, συγγραφέας του «Fashionably Fatal».

4. Δηλητηριώδη καπέλα: Η φράση που «mad as hatter» για τους «θεότρελους» προηγήθηκε 30 χρόνια του Τρελοκαπελά από την Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων, και προήλθε από τη δηλητηρίαση από υδράργυρο, βασικός κίνδυνος για τους πιλοποιούς τον 18ο και 19ο αιώνα που τον χρησιμοποιούσαν για την παρασκευή τσόχας. Η παρατεταμένη έκθεση προκαλούσε τρόμο (τρέμουλο), ψυχική αστάθεια και άλλα νευρολογικά συμπτώματα όπως ευερεθιστότητα.

Οι κίνδυνοι του σήμερα

Οι επικίνδυνες τάσεις της μόδας ωστόσο δεν περιορίζονται στο παρελθόν. Η Naomi Braithwaite, Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Fashion Marketing και Branding στο Πανεπιστήμιο Nottingham Trent, γράφει στο The Conversation για σημερινούς κινδύνους, από το περιβαλλοντικό αντίκτυπο του fast fashion έως ανατομικά προβλήματα από λάθος ρούχα και έκθεση σε ερεθιστικές τοξικές ουσίες, όπως παντοτινά χημικά  (PFAS), αζωχρωστικές ουσίες και φορμαλδεΰδη.

Η καθηγήτρια εφιστά την προσοχή και στα αθλητικά παπούτσια, η υπερβολική χρήση των οποίων μπορεί να οδηγήσει σε κακή στάση των ποδιών και πλατυποδία. Τα αθλητικά παπούτσια με τακούνι πλατφόρμα επιβαρύνουν τα πόδια στο βάδισμα αθλητικά-κάλτσες (sock sneakers) είναι τα πλέον επικρατέστερα για κάποιο διάστρεμμα του αστραγάλου.

Αθλητικοί κορσέδες μέσης, η επίμονη χρήση των μπορεί να προκαλέσει μυϊκή ατροφία και διαταραχές στο πεπτικό και αναπνευστικό σύστημα, βαριά σκουλαρίκια που αλλάζουν τη φυσιολογία του αφτιού και μπορεί να οδηγήσουν σε σκίσιμο των λοβών, αναγκάζοντας σε πλαστική χειρουργική για αποκατάσταση, και εσώρουχα στρινγκ με κακή εφαρμογή, επικίνδυνα για ερεθισμούς όταν δεν εφαρμόζουν σωστά, είναι μερικές ακόμα ανθυγιεινές ενδυματολογικές επιλογές.

Με θύμα το περιβάλλον

Η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) έχει επισημάνει τους κινδύνους του fast fashion για το περιβάλλον. Επί τούτω και έχει θέσει στόχο τη μείωση των κλωστοϋφαντουργικών απορριμμάτων μέσα από την ανακύκλωση και την επιμήκυνση του κύκλου ζωής των υλικών ως μέρος του σχεδίου για μια κυκλική οικονομία μέχρι το 2050.

Η παραγωγή υφασμάτων απαιτεί μεγάλες ποσότητες φυσικών πόρων, όπως νερό και γη, επισημαίνει. Για την κατασκευή ενός βαμβακερού κοντομάνικου απαιτούνται, σύμφωνα με εκτιμήσεις, 2.700 λίτρα γλυκού νερού, ποσότητα επαρκής για να καλύψει τις ανάγκες ενός ατόμου σε πόσιμο νερό για 2,5 χρόνια. Το 2020, η κλωστοϋφαντουργία ήταν ο τρίτος μεγαλύτερος τομέας επιβάρυνσης υδάτινων πόρων και χρήσης γης. Εκείνη τη χρονιά, χρειάστηκαν κατά μέσο όρο εννέα κυβικά μέτρα νερού, 400 τετραγωνικά μέτρα γης και 391 κιλά πρώτων υλών για να παρασχεθούν ρούχα και παπούτσια σε κάθε πολίτη της ΕΕ.

Η μόλυνση του νερού και η εκπομπή μικροπλαστικών από το πλύσιμο συνθετικών ρούχων είναι κρίσιμα προβλήματα. Μια μόνο μπουγάδα ρούχων από πολυεστέρα μπορεί να αποβάλει 700.000 ίνες μικροπλαστικού, οι οποίες θα καταλήξουν στην τροφική αλυσίδα, ενώ κάθε χρόνο, περισσότεροι από 500.000 τόνοι μικροπλαστικών συσσωρεύονται στους ωκεανούς.

Η βιομηχανία της μόδας ευθύνεται για το 10% των παγκόσμιων εκπομπών διοξειδίου του άνθρακα. Μόνο στην ΕΕ, οι αγορές υφασμάτων το 2020 παρήγαγαν 121 εκατομμύρια τόνους εκπομπών CO2.

*Με πληροφορίες από το BBC, το The Conversation και την ιστοσελίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης.